محمد، فرستاده خدا بود و پیش از او فرستادگان دیگری نیز بودند، آیا اگر او بمیرد...
ناس
ای مردم ما شما را از مرد و زن آفریدیم و شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید همانا گرامی ترین شما نزد خدا با تقواترین شماست، همانا خدا دانای خبیر است» (يا ايها الناس إنا خلقناكم من ذَكَرٍ وأُنثى).1
«ناس»، اسم جمع و به معنای مردم است و در قرآن کریم همیشه با الف و لام به شکل «الناس» آمده، گاهی در معنای عموم و گاهی هم به معنای گروه خاصی از افراد بشر به کار رفته است. برخلاف بنی آدم که لفظ عام است و دلالت بر عموم افراد بشر از زن و مرد، کوچک و بزرگ و... دارد، ناس در دو معنای عام و معنای خاص استعمال شده است؛ چون انسانها را میتوان به دسته های گوناگون تقسیم بندی کرد. غنی، فقیر، عالم، جاهل، سفید، سیاه، ظالم، مظلوم و....
اگر مایه های اختلاف و تبعیض را کنار بگذاریم یعنی به رنگها و شکلها و طبقه های گوناگون آنها نظر نکنیم و انسانها را در لباس انسان ملاحظه کنیم، در این اعتبار میگوییم ناس (مردم) که شامل همه افراد بشر است. به طور مکرر خداوند با واژه «ناس»، همه انسانها (نه فقط يك گروه یا طبقه مخصوص را) مورد خطاب قرار داده است: «ای مردم، پروردگارتان را عبادت کنید» (يا ايها الناس اعبدوا ربكم)2 که مخاطب قرآن همه انسانها هستند و نیز در آیه: «وظیفه مردم است که برای خدا به حج بیت الله بروند، آنها که استطاعت این عمل را داشته باشند» (و لله على الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلاً)3
خداوند برعهده همه مردم حج قرار داده است نه بر برخی از مردم. البته پس از آن با جمله «من استطاع» مشروط به این کرده که استطاعت داشته باشند. در بعضی از موارد کلمه «ناس» به کفّار گفته شده مثل (ان الناس قد جمعوا لكم فاخشوهم)4 که مربوط به زمانی است که کفار میخواستند به مدینه حمله کنند. قبلاً شایع کرده بودند که مردم اجتماع کردهاند علیه مسلمانان و بدین وسیله میخواستند رعب و وحشت در دل مردم مسلمان ایجاد کنند.
به بعضی دیگر از کاربردهای ناس در قرآن توجه میکنیم: گاهی واژه ناس بر منافقین اطلاق شده است «از مردم کسانی هستند که میگویند ایمان آوردیم، در حالی که از مؤمنان نیستند، آنها به خیال خود، به خدا و مؤمنان خدعه میکنند، در حالی که به خودشان خدعه میکنند و نمی فهمند؛ دلهای آنها بیمار است و خدا هم بر بیماری آنها می افزاید و به خاطر تکذیبشان عذاب دردناکی خواهند داشت.» (وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ أَمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ مَاهُمْ بِمُؤْمِنِينَ).5گاهی کلمه ناس برای بنی اسرائیل به کار رفته است: «او با مردم در گهواره (کودکی) و در بزرگی سخن میگوید و از صالحان است» (و يُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلاً وَ مِنَ الصَّالِحین)،6 که مراد از ناس در این آیه، بنی اسرائیل و افراد حاضر در زمان زندگانی حضرت عیسی(علیه السلام) است. میتوان گفت در این موارد منظور مردم آن زمان خاص مورد نظر بوده است.
مواردی هم هست که به نظر مفسران برای افراد خاصی مثل پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام)، کلمه ناس به کار رفته است: «أم يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى ما آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِه»7 آیا نسبت به مردم [پیامبر و خاندانش] و آنچه خدا از فضلش به آنان بخشیده حسد می ورزند؟ که مراد از ناس در این آیه، پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و خاندان پاکش هستند، اما به طور عموم، ناس برای همه به کار برده شده است: «پروردگارا! تو مردم را برای روزی که تردیدی در آن نیست جمع خواهی کرد؛ زیرا خداوند از وعده خود، تخلّف نمیکند.» «رَبَّنا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ إِنَّ الله لا يُخْلِفُ المیعاد»8 که در اینجا مراد از ناس تمام انسانهای اولین و آخرین از مرد و زن حتی جنین سقط شده و دیوانگان است که خداوند همه آنها را در روز قیامت جمع میکند نه گروه خاصی از آنان را، لذا کلمه «الناس»، در این آیه به معنای عموم مردم آمده است و نیز در آیۀ (قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ)9 بگو: «پناه میبرم به پروردگار مردم.»
امّت
«همانگونه که (پیامبران پیشین را فرستادیم) تو را در میان امتی فرستادیم که پیش از آنها امتهای دیگری آمدند و رفتند، تا آنچه را به تو وحی نموده ایم بر آنها بخوانی» (كَذَلِكَ أَرْسَلْنَاكَ فِي أُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهَا أَمَمُ لِتَتْلُو عَلَيْهِمُ الَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ)10
امّت، به معنای ملت، مردم، هموطن، گروه همبسته یا همسان در زمان و مکان یا دین گفته شده است. بر این اساس به پیروان یک دین و آیین بر اثر همسانی در دین، امت میگویند و به مردمی که همزمان با یکدیگر در یک قرن یا در منطقه ای از زمین زندگی میکنند یا گروهی از مردم که دارای عملکرد یکساناند یا زبان مشترک دارند یا ملت به مفهوم يك كشور هستند، امّت اطلاق میشود.11 چنانچه سازمان ملل متحد را «مُنظمة الأُمَمُ المُتَّحِدَة» و ملت عرب را «الامة العربيه» خوانده اند. واژه امّت ۶۵ بار در قرآن آمده است. ۵۲ بار به صورت مفرد (امت) و ۱۳ بار به صورت جمع (أمم).
کاربرد «امت» در قرآن بیشتر به معنای همسانی در دین و و همسانی زمانی و مکانی آمده است: «پروردگارا ما را از تسلیم شدگان خویش قرار ده و از ذریه و نسل ما نیز امتی مسلمان پدید آور» (رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ)12 و نیز: اگر خدا میخواست، شما را امت واحده قرار میداد ( ولو شاءَ الله لَجَعَلَكُم أُمَّةً واحِدَةً)13 یعنی می توانست از روی اجبار شما را یک امت واحد مینمود، ولی بنای خدا بر اجبار نیست و به شما اختیار داده که خود تلاش کنید و با اراده خود امت واحده شوید.
همچنین فرمود این امتی است که برای اوست آنچه به دست آورده و نیز برای شماست آنچه کسب میکنید (تِلكَ أُمَّةُ قَد خَلَت لَها ما كَسَبَتْ ولَكُم ما كَسبتُم)14 و نیز فرمود: «برای هر أمتى أجلى است وقتی فرارسد، نه ساعتی تأخیر دارد و نه ساعتی پیش می افتند» (لِكُلِ اُمَّةٍ أَجَلْ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُم لا يَستَأخِرُونَ سَاعَةً ولا يَستَقدِمون)15 و نیز: «در هر امتی رسولی برانگیختیم که مردم را به عبادت خدا دعوت مینمود» (و لَقَد بَعَثنا فى كُل أُمَّة رَسولاً أَنِ اعْبُدُوا الله)16
مواردی هم در قرآن مییابیم که امت، به گروهی خاص از پیروان یک دین یا یک عصر به سبب همسانی در نوع خاصی از عملکرد یا رویکرد فکری، اطلاق شده است، مثل امت میانه رو (أمت مقتصده)، امت دعوت کننده (يدعون الى الخير) در این آیه ها از میان ایشان، امتی میانه رو بود، ولی بیشتر آنها به کارهای زشت مشغول بودند (مِنْهُم أُمَّةً مُقتَصِدَةٌ وكثير ساءَ ما يَعمَلون)17 و درباره گروهی از مسلمانان که باید به امر به معروف و نهی از منکر اهتمام ویژه ای ورزند، امت آمر به معروف و ناهی از منکر به کار برده است: باید از شما، أمتی باشند که مردم را به سوی خیر دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمايند (ولتَكُن مِنكُم أُمَّةً يَدعونَ إِلَى الخَيرِ ويَأْمُرُونَ بِالمَعروفِ و يَنهَونَ عَنِ المُنكَرِ).18 از عبارت «منکم» معلوم میشود این امت به معنای همه مردم نیست، زیرا همه نمیتوانند داعی و مبلغ باشند و بعضی از آنها میتوانند چنین باشند، لذا فرمود: «لازم است امتی از شما به این وظیفه بپردازند.»
دريك جا هم واژه امت برای سایر مخلوقات و پرندگان به کار رفته است: موجوداتی که روی زمین حرکت میکنند و پرندگانی که با دوبال خود پرواز مینمایند، مثل شما امتهایی هستند (وما من دابَّة في الأرضِ ولا طير يطيرُ بِجَناحَيْهِ إِلا أُمَمٌ أَمثالُكُم)19 که مقصود از امّت در آنها همسانی قهری جنبندگان یا پرندگان است.20
موارد معدودی هم امت به معنای پاره ای از زمان آمده است: «آن کس از (زندانیان) که نجات یافته بود و بعد از أمتی (زمانی) به یاد آورد، گفت: من از تعبیر آن خواب، شما را آگاه خواهم کرد» (و قالَ الَّذِي نَجا مِنهُما وادَّكَرَ بَعدَ أُمَّة اَنَا أُنَبِّئُكُم بِتَأْوِيلِهِ)21 و نیز آیه «و اگر عذاب آنها را برای امتی کم شمار (زمانی کم شمار) به تأخیر اندازیم» (ولَئِن أَخَّرنا عَنهُمُ العَذابَ إلى أُمَّة معدودَة)22 که امّت در این دو آیه به معنای پاره ای از زمان (سالها) آمده است.
خوب است اشاره کنیم که گاهی هم دو واژه «قریه» و «قرن» به معنای امت به کار رفته اند23: «و چه تعداد قریه های ظالم که آنها را نابود کردیم و به جای آنها قوم دیگری را ایجاد نمودیم» (وكَم قَصَمنا مِن قَريَة كانت ظالِمَةً وأَنشَأنا بَعدَها قَوماً ءاخَرين)24 و آیه «آیا موجب هدایت نشد برای آنها که چه تعداد از قرون پیشین (امتهای پیشین) را که در خانه های خود زندگی مینمودند، (به عذاب دچار نموده و) هلاك كرديم»؟! (أَفَلَم يَهدِ لَهُم كَم أهلكنا قَبلَهُم مِنَ القُرونِ يَمْشُونَ في مَسَاكِنِهِم).25
منابع:
2 بقره: 21
3 آل عمران: 79
4 آل عمران: 173
5 بقره: 8 تا 10
6 آل عمران: 46
7 نساء: 54
8 آل عمران: 9
9 ناس: 1
10 رعد: 30
11 مفردات: 86
12 بقره: 128
13 مائده: 48
14 بقره: 134
15 اعراف: 34
16 نحل: 36
17 مائده: 66
18 آل عمران: 104
19 انعام: 38
20 مفردات: 86
21 یوسف: 45
22 هود: 8
23 مفردات: 86
24 انبیاء: 11
25 طه: 128