محمد، فرستاده خدا بود و پیش از او فرستادگان دیگری نیز بودند، آیا اگر او بمیرد...
حضرت محمّد صلی الله علیه و آله
«محمد، فرستاده خدا بود و پیش از او فرستادگان دیگری نیز بودند، آیا اگر او بمیرد یا کشته شود شما به عقب برمیگردید؟ و هرکس به عقب بازگردد هرگز ضرری به خدا نمیزند و به زودی شاکران را پاداش خواهیم داد.»1
نام مبارک پیامبر اسلام در قرآن با عنوان محمد ۴ بار و با عنوان احمد ۱ بار و با توصیفاتی چون النبي، الرسول، امی، مبشر، نذیر، داعى الى الله ، سراج منير و... آمده است. يك سوره هم در قرآن به نام محمد است و باید گفت قطب الخطاب تمامی قرآن، شخص شخیص اوست. از او هیچ فرزند پسری به جا نماند ولی آخرین فرستاده حق قرار گرفت: «محمد پدر هیچ یک از مردان شما نیست، ولی رسول خدا و خاتم پیامبران است».2 خداوند او و پیروانش را این گونه توصیف فرموده است:
«محمد فرستاده خداست و کسانی که با او هستند در برابر کفار سرسخت و شدید و در میان خود مهربانند؛ پیوسته آنها را در حال رکوع و سجود میبینی، آنها همواره فضل خدا و رضای او را می طلبند، نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمایان است؛ این توصیف آنها در تورات است و توصیف آنها در انجیل همانند زراعتی است که جوانه های خود را خارج ساخته، سپس به تقویت آن پرداخته تا محکم شده و بر پای خود ایستاده است و آن اندازه رشد و نمو کرده که زارعان را به شگفتی وامی دارد! این برای آن است که کافران را به خشم آورد، خداوند کسانی از آنها را که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند، وعده آمرزش و اجر عظیمی داده است».3
آن بزرگوار به تصدیق خدای مهربانش، اشرف مخلوقات و ممکنات بود و خدایش او را به صفاتی ستود که دیگران را آنگونه نستود: «رسولی از خود شما به سویتان آمد که رنجهای شما بر او سخت است و اصرار به هدایت شما دارد و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است»4، «رسول خدا، الگوی نیکویی برای شماست»،5 «همانا تو دارای اخلاق عظیمی هستی»،6 «سخنش جز وحی چیز دیگری نیست و از روی هوای نفس سخن نمیگوید»،7 «روح الامین آن را بر قلب تو فرود آورده است»،8 «او رسول خدا و پایان بخش انبیاست»،9 «و نفرستادیم تو را جز رحمتی برای جهانیان».10 خداوند این مأموریتها را بر دوش او گذاشت: «بیرون آوردن مردم از ظلمات جهل، شرك و تفرقه به نور «ایمان»،11 «تلاوت آیات الهی و تزکیه و تعلیم مردم»،12 «بخشیدن امت و طلب آمرزش برای آنان»13 «استقامت در راه مأموریت»،14 «رعایت عدالت در قضاوت»،15 «امر به معروف و نهی از منکر»،16 «دریافت زکات برای پاک کردن اموال و تامین نیازهای ضروری جامعه»،17 «دعوت مردم به توحید از راه حکمت و موعظه نیکو»18 و...
نعمت وجود پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) آن قدر عظیم است که خداوندی که به خاطر کل نعمتهای جهان بر بشر منّت ننهاده، بر بعثت چنین پیامبری بر مؤمنان منّت نهاده است.19 این نعمت عظیم چنان به انسانها مهربان و نسبت به هدایتشان حریص بود که از جان خود تا سرحدّ مرگ برای آنها مایه میگذاشت. خداوند از این ویژگی پیامبرش این گونه یاد میکند: نگویی - اگر آنها ایمان نیاورند- میخواهی به جهت اعمال آنها خود را از غم و اندوه هلاک کنی».20 در جای دیگرمی فرماید: «ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که از کثرت عبادت خدا و جهد و کوشش در هدایت (خلق) خویشتن را به رنج و مشقت درافکنی!»21 آری این بود که فرمود: «خدا بر مؤمنان منّت نهاد که رسولی را از میان خود آنان برانگیخت تا آیات الهی را بر آنان تلاوت کند و ایشان را از گزند تیرگی و تباهی تطهیر نماید و به کتاب و حکمت آگاهشان کند، گرچه پیش از آن در گمراهی آشکار بودند».22
وخداوند رسالت و نبوت را به وجود این پیامبر پایان بخشید؛ اما مأمور شد که جانشینان خود را به عنوان امامان _که مروجان، مبلغان، معلمان دین، تبیین کنندگان آیین او و پیشوایان مردم پس از او هستندـ معرفی کند که این مأموریت را هنگام بازگشت از حج در میان انبوه مردم در غدیرخم انجام داد. بدین وسیله آخرین حلقه رسالتش تکمیل شد و خداوند این آیه را به او وحی نمود که: «الیوم أكملت لكم دينكم وأتممت عليكم نعمتی»23 و چنین شد که آیین جاودانی اسلام که با رسالت خاتم النبيين (صلی الله علیه و آله) آغاز شده بود، با تعیین پیشوایان دوازده گانه از عترت او تا هنگام رستخیز، راهنمای تکامل بشریت به سوی قلّههای ایمان و عبودیت شد.
بنی آدم
پیامبران به سوی مردم مبعوث شدهاند و شریعت و دین را برای تنظیم زندگی آنها آورده اند؛ آیات قرآن را در دو موضوع دین و پیامبران، مرور کردیم و اکنون موضوع «مردم» را در قرآن کریم پی میگیریم. «مردم»، با تعابیر متعددی در قرآن آمده مثل بنی آدم، ناس، بریه، امت، بشر، انسان، خلق و... که به گوشه ای از مطالب که درباره آنهاست مروری خواهیم داشت. نخست، «بنی آدم» را بررسی میکنیم. آدم نام نیای بزرگ ماست که خداوند او را آفرید و به او علم اسماء را آموخت و فرشتگان را به تکریم مقام او دستور داد و سپس در زمین مستقر ساخت. کلمه «آدم» ۱۷ بار و واژه «بنی آدم» به معنی فرزندان آدم، ۸ بار در قرآن آمده است. آدم نخستین پیامبر خدا و اولین خلیفه و جانشین او در روی زمین است و فرزندان او (بنی آدم) نیز میتوانند جانشینان او در زمین باشند: «بعد از آنها شما را در زمین جانشین کردیم تا بنگریم که چگونه عمل خواهید کرد» (ثُمَّ جَعَلْنَاكُمْ خَلائِفَ فِي الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ).24
بَنی آدَم به معنای فرزندان حضرت آدم و نیز به معنای نوع انسان است. این اصطلاح از دو بخش «بنی» جمع ابن به معنای فرزندان و «آدم» به معنای آدم نخستین (حضرت آدم) یا همان پدر آدمیان یا به معنای آدمی و انسان، تشکیل شده است. مخاطب این اصطلاح همه آدمیان و نوع انسان اعم از زن و مرد است. خداوند در قرآن می فرماید: «و به راستی ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم و آنان را در خشکی و دریا [بر مرکب ها] برنشاندیم و از چیزهای پاکیزه به ایشان روزی دادیم و آنها را بر بسیاری از آفریدههای خود برتری آشکار بخشیدیم» (وَ لَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَ حَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَ رَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا).25
یکی از خطاب های قرآن به مردم با همین واژه بنی آدم است. دیگران نیز به تبعیت قرآن، مردم را با همین واژه یاد کرده اند: (بنی آدم اعضای یکدیگرند...) خداوند در این آیه هم نعمت هایش را بر انسانها بر میشمرد و هم به صراحت میگوید که بنی آدم را بر بسیاری از مخلوقات خویش برتری داده است.
در خطاب دیگر خداوند به بنی آدم به لباس ظاهر و باطن اشاره میفرماید: «ای فرزندان آدم! همانا بر شما لباسی فروفرستادیم تا هم زشتی (برهنگی) شما را بپوشاند و هم زیوری باشد و همانا لباس تقوا بهتر است. آن از نشانه های خداست، باشد که آنان پند گیرند و (متذکّر شوند)».26
منظور از لباس تقوی، زینت یافتن به پاکدامنی و پرواپیشگی و عبودیّت است که بنی آدم به پوشیدن آن توصیه شده اند. توصیه بعدی خداوند به بنی آدم، هشدار نسبت به فریبهای شیطان است: «ای فرزندان آدم! مبادا شیطان فریبتان دهد، آنگونه که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون کرد، با وسوسه خوردن از آن درخت، لباس را از تن آن دو برکند تا عورتهاشان را بر آنان آشکار سازد. همانا شیطان و گروهش شما را از جایی که شما آنها را نمی بینید، می بینند. ما شیاطین را سرپرستان و دوستان کسانی که ایمان نمی آورند، قرار دادیم».27
یعنی مواظب باشید شیطان ولی و صاحب اختیار شما نشود و نیز فرمود: «ای فرزندان آدم! آیا با شما پیمان نبستم که شیطان را نپرستید و (از شیطان اطاعت نکنید) که او برای شما دشمن آشکاری است؟»28
توصیه های دیگر به بنی آدم پیروی از فرستادگان الاهی: «ای فرزندان آدم! هرگاه پیامبرانی از خودتان به سوی شما بیایند که آیات مرا بر شما بازگو کنند، از آنها پیروی کنید. پس کسانی که تقوا و صلاح پیشه کنند، هیچ ترسی بر آنان نیست و آنان اندوهگین نمیشوند و کسانی که آیات ما را تکذیب و از روی استکبار از آن سرپیچی کنند، آنان همدم آتشند و همیشه در آن خواهند بود.»29
يك توصيه هم مربوط به زیبا پوشی در مساجد و عبادتگاهها و عدم اسراف در خوردن و نوشیدن است: «ای فرزندان آدم! در هر مسجد به هنگام نماز، لباس و زینتهای خود را برگیرید و (نیز) بخورید و بیاشامید (و اندازه نگه دارید) و اسراف نکنید، همانا خداوند اسرافکاران را دوست ندارد.»30 با این توصیه ها چنان که دیده شد، خداوند در قرآن با عنوان بنی آدم، همه انسانها را مورد خطاب و راهنمایی قرار داده است تا از خطرات دنیوی در امان باشند و به سعادت طراحی شده برای آنان برسند.
منابع:
2 احزاب: 40
3 فتح: 29
4 توبه: 128
5 احزاب: 21
6 قلم: 4
7 نجم: 3 و 4
8 شعراء: 193
9 احزاب: 40
10 انبیاء: 107
11 ابراهیم: 1
12جمعه: 2
13 آل عمران: 159
14 هود: 112
15 مائده: 42
16 اعراف: 157
17 توبه: 103
18 نحل: 125
19 آل عمران: 164
20 شعراء: 3
21 طه: 2
22 آل عمران: 164
23 مائده: 3
24 یونس: 10
25 اسراء: 70
26 اعراف: 26
27 اعراف: 27
28 یس: 60
29 اعراف: 35
30 اعراف: 31