يك اجتماع چند میلیونی برای یک عمل عبادى در يك نقطه زمین...
قرآن و زندگی، قسمت هفتاد و دوم:
منافع حج
يك اجتماع چند میلیونی برای یک عمل عبادى در يك نقطه زمین گرد هم می آیند و علاوه بر عبادت و نزدیکی به معبود، منافع اجتماعی و مالی و فرهنگی نیز نصیبشان می شود: «در میان مردم آهنگ حج را صلا ده تا پیاده یا سواره، بر شتران لاغر (رهوار) از سرزمینهای دور به سوی تو آیند و شاهد منافع خود باشند».1 و رسماً به حاجیان اجازه میدهد که پس از انجام مناسك، تجارت کنند و بركت و فضلی از ناحیه خداوند طلب نمایند.2 در عصر جاهلی هرگونه معامله و کسب و کار در موسم حج را حرام و موجب بطلان حج میدانستند. اما قرآن آن را مردود شمرده، اجازه تجارت داده است. ابن عباس در تفسیر آیه کریمه میگوید: منافع یاد شده در آیه، عبارت است از: منافع دنیا و آخرت؛ منافع آخرت خشنودی خداوند است و منافع دنیا آن چیزی است که مردم از گوشت قربانی و تجارت به دست می آورند.3 امام صادق (علیه السلام) هم فرمودند: «مقصود از طلب فضل خداوند، تحصیل روزی و تجارت است، هنگامی که شخص از احرام خارج شد و اعمال حج را به پایان برد».4
روایات در زمینه منافع تجاری و دنیوی حج بسیار است. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «کسی که خواهان دنیا و آخرت است، باید آهنگ این خانه [یعنی خانه کعبه] کند»؛5 و نیز فرمود: «حج به جای آرید تا بی نیاز گردید» (حُجُّوا تَسْتَغْنُوا).6 از آنجا که این سفر هزینه هایی دارد و امکان دارد بعضی به خاطر این هزینهها هراس کنند و به حج نشتابند، لذا خداوند آن را با منافع دنیوی نیز همراه ساخته و وعده خیر و استغنا به زائران داده تا از سنگینی هزینهها نهراسند و به هر بهایی، حج خانه خدا به جا آورند. در عمل و تجربه نیز چنین بوده که حج نه تنها زیان مالی به بار نیاورده، بلکه سبب توسعه رزق و استغنا و بی نیازی بوده است؛ امام سجاد (علیه السلام) فرمود: «حج و عمره به جای آورید تا بدنهاتان سالم بماند و روزیتان گشاده گردد و مخارج خانوادهتان تأمین شود».7 امیرمؤمنان (علیه السلام) نیز فرمود: «حج و عمره خانه خدا، فقر را از میان بر میدارد و گناهان را پاک مینماید».8
آثار اقتصادی حج، منحصر به حج گزاران و ساکنان مکه نیست، بلکه میلیونها انسان که در گوشه و کنار جهان اسلام به سر می برند و هزاران خانواده در حرم و خارج حرم و حوالی مکه و کسانی که در اقصی نقاط به نوعی با منافع حج سروکار دارند، از برکات حج بهره مند میشوند. از کشاورزی که محصول تولید میکند تا غذای زائران را فراهم نماید؛ هنرمندی که آثار هنری و دستی میآفریند؛ دامداری که دام می پرورد تا قربانی زائران را تدارك كند؛ شرکتهای حمل و نقل هوایی و دریایی و زمینی که چند میلیون زائر را از همه کشورها جابه جا میکنند؛ راننده ای که در حمل و نقل مشارکت دارد؛ بازرگانی که آذوقه و نیاز زائران را به صورت کلی و جزئی فراهم میسازد و سایر اصناف و اهل حرفه که در پدید آوردن امکانات این سفر سهیم اند، همگی از منافع حج بهره میبرند. در بازار اقتصادی حج، میلیون ها انسان از خرد و کلان، تغذیه و تأمین میشوند که پروژه انتقال گوشتهای قربانی برای نیازمندان یکی از آنهاست.
در حاشیه این کنگره عظیم میتوان صدها نشست تخصصی و تجاری برگزار نمود که زائرانِ به حج آمده که از هزاران شغل و تخصص علمی و تجاری و فرهنگی از کشورهای مختلف گرد آمده اند، با دیدگاهها و پیشنهادهای یکدیگر برای حل مشکلات و توسعه همکاریهای جهان اسلام و تشکیل بازار مشترک اسلامی و موضوعات دیگر آشنا شوند و مقدمه ای باشد برای ارتباطات بیشتر در ایام سال و عقد قراردادهای همکاری تجاری و علمی و فرهنگی در یک فضای معنوی با روح اخوت و برادری.
امام صادق (علیه السلام) در پاسخ به سؤال هشام دربارۀ علل تشريع حج فرمود: «مقرر شد مردم از شرق و غرب به این سرزمین بیایند و یکدیگر را بشناسند و همه گروه ها از تجارت و حمل و نقل کالا از شهری به شهر دیگر بهره گیرند. آثار و اخبار پیامبر خدا را بشناسند، خاطره ها تجدید گردد و فراموش نشود و اگر قرار بود هر جمعیتی فقط از کشورها و شهرهای خودشان و حوادث و مسائل منطقه ای سخن بگویند، مردم نابود میشدند و شهرها ویران می گردید و بازرگانی و سودآوری تعطیل میشد و اخبار و حوادث در پرده ابهام میماند و کسی بر آنها آگاهی نمی یافت».9
کسب حلال
«بسیاری از آنان را میبینی که در گناه و تعدّی و خوردن مال حرام، شتاب می کنند. چه زشت است کاری که انجام میدادند!»10 این گزارش قرآن از «سُحت» و حرام خواری یهود است و بعد میفرماید: «چرا دانشمندان نصارا و یهود، آنها را از سخنان گناه آمیز و خوردن مال حرام نهی نمی کنند؟ چه زشت است عملی که انجام میدادند!».11 قرآن کریم به پیروانش تأکید می ورزد که بنیان مالی خود را بر پایه «ایمان خالص و تقوا» استوار سازند و روزی خود را از راهی به دست آورند که طبع سلیم می پسندد و عقل آدمی بر آن رغبت میورزد و خداوند آن را مجاز و مباح میداند: «و از نعمتهای حلال و پاکیزه ای که خداوند به شما روزی داده است، بخورید و از [مخالفت] خداوندی که به او ایمان دارید، بپرهیزید»12 و نیز: «ای مردم! از آنچه در زمین است حلال و پاکیزه بخورید و از گامهای شیطان پیروی مکنید که او دشمن آشکار شماست».13 خداوند در این آیه شریفه، از طرفی به کسب رزق حلال امر میکند و از طرفی از ضدّ آن؛ یعنی از حرام خواری و انجام کار نامشروع نهی میکند و آن را تبعیت از شیطان میخواند.
براساس آیات قرآن، خداوند رزق و روزی حلال و طیب را برای انسان در نظر گرفته است: «و از چیزهای پاک به شما روزی داد، باشد که سپاسگزاری کنید»؛14 همچنین فرمود: «روزیهای پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده؟ بگو: این [نعمتها] در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اند و روز قیامت [نیز] خاص آنان است».15 پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «به دنبال روزی حلال رفتن، بر هر مرد و زن مسلمان لازم است»16 و «کسی که برای اداره زندگی خانواده اش تلاش میکند، مانند کسی است که در راه خدا جهاد میکند»17 و «جوان بیکار مورد خشم خداوند است».18
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وقتی با یکی از اصحاب دست داد، پرسید: چه باعث شده که دستهایت اینگونه سفت و پینه بسته باشد؟ جواب داد: با بیل برای کسب نفقه خانوادهام کار میکنم. حضرت دست وی را بوسید و فرمود: این دست هرگز آتش جهنم را حس نمی کند.19 خداوند خود را رزّاق نامیده (إِنَّ الله هُوَ الرَّزّاق)،20 اما بندگان خدا باید به دنبال کسب حلال باشند و شغلی را پیشه خود سازند. امام صادق (علیه السلام) فرمود: «به دنبال روزی حلال رفتن را رها نکن؛ زیرا این در تقویت دینت مؤثراست».21
درست است که اسلام انسان را در کسب روزی و شغل آزاد گذاشته، اما هرگز اجازه نداده که او در این راه مسیری را پیش گیرد که اخلاق را فاسد گرداند و او را در معرض سقوط قرار دهد و یا موجب فساد در جامعه شود. بدین جهت نه تنها مشروبات الکلی، مواد مخدر و همه منکرات و فواحش را حرام شمرده، بلکه تولید، واسطه شدن، خرید و فروش و استعمال آن را نیز حرام نموده است. زنا و فحشا و رقاصی را شغل و منبع درآمد انسان نمی داند. غنا و آوازه خوانی که انسان را به فحشا بکشاند، راه کسب صحیح نمی شناسد. هر کاری که موجب سود شخصی اما ضرر و بدبختی اشخاص دیگر یا اجتماع بشری باشد و امنیت اقتصادی و سلامت فرد یا جامعه را به خطر اندازد، جرم و گناه شمرده و بر آنها کیفر سخت در دنیا و عذاب دردناک در آخرت وعده داده است؛ مانند: رشوه خواری، دزدی (به هر شکل آن)، کم فروشی، قمار، ربا، رانت خواری، غش در معامله، احتکار نیازمندیهای مردم و....
کسی که کسب و کار مشروع و حلال دارد و از این راه طلب کسی روزی حلال میکند، در حفظ و حمایت خداوند قرار دارد. در حدیث قدسی آمده: «اگر عبادت ده جزء باشد، نه جزء آن طلب روزی حلال است، پس هرگاه غذا و نوشیدنی تو حلال شد، تو در حفظ و حمایت من هستی».22 استجابت دعا، از آثار کسب روزی حلال است. امام صادق (علیه السلام) فرمود: «هرگاه یکی از شما بخواهد، دعایش مستجاب شود باید کسب خود را پاک کرده، از عهده حقوق مردم خارج شود و همانا خدا دعای بنده ای را که در شکمش لقمه حرام باشد یا حقّی از بندگان خدا نزدش باشد، قبول نمی کند».23
از ثمرات روزی حلال در انسان، این است که سبب روشنایی و نورانیّت دل و جان آدمی میشود؛ پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هر کس چهل روز [غذای] حلال بخورد، خداوند دلش را نورانی میگرداند».24 دیگر از آثار رزق حلال، آمرزش گناهان است.رسول اکرم (صلى الله عليه و آله) فرمود: «هر کس بر اثر طلب [روزی] حلال شب را خسته و رنجور سپری کند، شب را با گناهان آمرزیده به صبح رسانده است»،25 دیگر افزایش رزق است. امام صادق (علیه السلام) داستان آن مرد بنی اسرائیلی را بیان میفرماید که دو درهم حلال را بر دو هزار درهم حرام ترجیح داد و خداوند دو درهم او را برکت داد و چهل هزار درهم نصیب او شد.26
منابع:
1 حج/ 27
2 بقره/ 198
3 تفسیر ابن کثیر 3: 214
4 البرهان فی تفسیر القرآن 1: 431
5 وسائل الشیعه 8: 4
6 همان: 7
7 همان: 41
8 نهج البلاغه/ خ 110
9 علل الشرایع/ 406
10مائده/ 62
11 همان
12 مائده/ 88
13 بقره/ 168
14 انفال/ 26
15 اعراف/ 32
16 بحارالانوار 103: 9
17 همان: 12
18 جامع السعادات 1: 152
19 تاریخ بغداد 7: 342
20 ذاریات/ 58
21 بحارالانوار 71: 128
22 الوافی 26: 147
23 بحارالانوار 90: 321
24 عده الداعی/ 153
25 امالی صدوق/ 289
26 وسائل الشیعه 25: 453