اگر کسی با داشتن آب و خاک (زمین)، باز هم فقیر باشد...
قرآن و زندگی، قسمت شصت و هشتم:
آب و زمین
«اگر کسی با داشتن آب و خاک (زمین)، باز هم فقیر باشد، خداوند متعال او را از رحمت خویش دور میسازد.»1 این سخن امیرمؤمنان (علیه السلام) است درباره کسانی که با وجود منابع کشاورزی، همت نمی کنند و اقتصاد خود را سامان نمی بخشند: «اوست خدایی که از آسمان باران فرو فرستاد تا هر گیاه را از آن برویانیم و سبزه ها را از زمین بیرون آوریم و در آن سبزه ها و دانه هایی که بر روی هم چیده شده پدید آوریم و از نخل خرما خوشه های به هم پیوسته برانگیزیم و باغهای انگور و زیتون و انار که برخی شبیه و برخی نامشابه به هم است بیافرینیم. شما در آن باغها هنگامی که میوه آن پدید آید و برسد به چشمِ تعقّل بنگرید».2 خداوند برای رویش محصولات کشاورزی، آب را تأمین نمود: «ما از آسمان برای شما آب فرو فرستادیم که همه میوه ها و روییدنیها از آن پدید آید و رزق باشد برای شما؛ زیتون و نخل و انگور و انار و انواع میوه ها و دانه ها و نوشیدنی ها و درختان و... که نشانه های خدایند».3
کشاورزان، فقط زمینه کشت را فراهم می کنند و کشاورز واقعی خداست که می رویاند و بارور می نماید: «آیا ندیدید دانه ای را که در زمین می کارید [ما بارورش میکنیم؟ حال تفکر کنید] آیا شما کشاورزید یا ما؟!»4؛ کشاورزی و آباد کردن زمین از شغلهای مقدسی بوده که پیامبران الاهی هم به آن مشغول بوده اند. کار هم جزء قوانین طبیعت است و هم جزء قوانین شریعت و دین. «خداوند روز را برای کسب معاش و روزی قرارداده و همه منابع ثروت را برای انسان و در خدمت او آفریده است.»5 «در زمین باغها از نخل خرما و انگور قرارداده و در آن چشمه های آب جاری کرده است تا مردم از میوه آن باغها تناول کنند و خدا را شکر نمایند».6
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «خداوند نان را چنان قرار داد که جز با نیروی کار و مهارت و تلاش به دست نیاید، تا انسان به کاری مشغول شود و از پیامدهای بیکاری و گستاخی رفاهزدگی و بیهودگی بازماند».7 آن حضرت در جایی دیگر فرمود: «کشاورزان، گنج های یک جامعه هستند؛ آنان چیزهای پاک و حلال را میکارند و خداوند متعال آن را از زمین رویانده خارج کرده و رشد میدهد. اینان روز رستاخیز بهترین مقام را در میان دیگر مردم خواهند داشت. از همه به درگاه خداوند نزدیک ترند و نامشان به مبارکی برده خواهد شد»؛8 و نیز: «کشت کنید و درخت بکارید. به خدا سوگند، مردم کاری پاکتر و نیکوتر از آن انجام نمی دهند»؛9 نیز: «زراعت، گرانبهاترین گوهر نایاب است (الكيمياءُ الْأَكبَرُ الزِّراع)10
امام باقر (علیه السلام) در همین مورد از پدر بزرگوارش نقل میکند که فرمود: «بهترین اعمال آن است که برزگری بذری بکارد و سپس از آن، هر شخص نیک و یا فاسد بخورد. اگر نیکوکاران و انسانهای خداجو از آن استفاده کنند، برای صاحب آن دعا و طلب مغفرت می کنند و اگر انسانهای بدکار از آن بهرهمند شوند، نفرین میشوند؛ پرندگان آسمان و حیوانات روی زمین از خوان نعمت کشاورز استفاده میکنند».11 رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) در وصیتی به امیرمؤمنان (علیه السلام) در رعایت کشاورزان فرمود: «یا علی! مبادا در حکومت تو به کشاورزان ستم شود!».12
از بُعد معرفتی نیز کشاورزی، راهی به سوی درجات بالای معرفت توحیدی است. کشاورز با توکل بر خدا تلاش و کوشش میکند و نتیجه تلاش خویش را هم به خوبی می بیند؛ امام صادق (علیه السلام) در تفسیر آیه شریفه «و علی الله فليتوكل المتوكِّلون» فرمود: «منظور از مؤمنان، کشاورزان هستند».13 کشاورزان کارهایی را که مربوط به آنها است انجام میدهند؛ بذر می پاشند و درخت میکارند و بقیه کارها را در دست خداوند میدانند که اگر از ناحیه او عنایتی نشود، تمام تلاششان ضایع و سعیشان بی ثمر خواهد بود. به دلیل همین ارتباط ویژهای که میان کشاورزان و طبیعت وجود دارد؛ هر لحظه در انتظار هدیه ای از سوی خدا بوده و تمام زندگی و تلاششان با توکل به خداوند میگذرد. آنان چشم انتظار باران از آسمان، رویش خوب گیاهان از زمین، شرایط مساعد جوی، به بار نشستن دانه ها و غیره هستند و این پیوند کار و ایمان از آنان یکتاپرستانی بزرگ می سازد. همچنین خداوند متعال در قرآن رویش گیاهان را نماد رستاخیز دانسته و می فرماید: «زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون آورد و زمین را پس از فصل خزان و مرگ گیاهان باز زنده گرداند».14
منافع دریا
«اوست کسی که دریا را مسخّر شما کرد»؛15 اگرچه سراسر جهان آفرینش، شگفت انگیز و نشانه قدرت و حکمت آفریدگار است، اما برخی پدیده ها شگفت انگیزترند. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای آنکه دلائل [وجود] او در هر چیزی هست! ای آن که شگفتیهایش در دریاهاست» (يا مَن في كُلِّ شَيْءٍ دَلائِلُهُ يا مَن فِي البِحارِ عَجائِبُهُ!)؛16
شگفتی هایی که بشر با همه پیشرفتهای علمی جز به اندکی از حکمت آن وقوف نیافته است: گونه های عظیم آبزیان، ذخائر بزرگ دریایی، شبکه عظيم حمل و نقل، نقش دریا در نزول باران، تعدیل هوا و تأمین رطوبت زمین و نیز عناصر فراوانی که با پیشرفت دانش بشر، از آب دریا گرفته شده و در صنایع مختلف و داروسازی، کاربرد دارند (همچون منیزیم، پتاسیم، بُرُم و سولفات سُدیم).
امام صادق (علیه السلام) در توحید مفضل فرمود: اگر میخواهی گستردگی حکمت آفریدگار و کوتاهی و ناچیزی دانش آدمیان را بدانی، بر آنچه در دریاهاست، اندیشه کن: از انواع ماهیان و آبزیان و صدفها و دیگر گونه های بیشمار جانوران دریایی که سودمندی آنها شناخته نمیشود، مگر به تدریج که با پیدایش اسباب، مردم به آنها پی می برند».17
نخستین منفعت از منافع دریایی، تأمین غذای انسان هاست: «اوست کسی که دریا را مسخّر شما کرد تا از آن گوشت تازه بخورید».18 ماهیها که ۲۸۰۰۰ گونه از آنها را شناسایی کرده اند (از ماهیهای ۱۶ متری تا ماهیهای 8 میلی متری)، حاوی ۱9%پروتئین و جذب ۹9% از این میزان، دارای کلیه اسیدهای آمینه مورد نیاز بدن و ویتامینها (به ویژه ویتامین ب ۱۲) و مواد معدنی مهم، دارای ارزش بسیار بالای غذایی برای رشد و نمو بدن بوده علاوه بر جنبههای مؤثر غذایی، جنبه درمانی نیز داشته و برای درمان ناراحتیهای گوارشی و عروقی مؤثر است.
پروتئین ماهی از نوع پروتیین سفید است و هضم آن در معده به راحتی انجام میشود. از این رو به کسانی که مبتلا به زخم یا ورم معده هستند، خوردن گوشت ماهی توصیه میشود؛ زیرا هیچگونه درد و ناراحتی در معده ایجاد نمیکند. چربی ماهی نیز از جمله چربیهای اشباع نشده به شمار می آید و دارای دو نوع اسید چرب لینولینگ و لینولییک است که به علت پایین بودن درجه ذوب هیچگاه در خون و دیگر قسمتهای بدن ذخیره نمی شود، بلکه جذب بدن میگردد. همچنین ماهی دارای امگا۳ و امگا٦ است که اینها برای درمان ناراحتیهای قلب و عروق بسیار مفید هستند و نقش مؤثری در شادابی پوست بدن و نشاط انسان دارند.19
منفعت دیگر دریا، جا به جایی و حمل و نقل است که امروزه بسیاری از نیازهای کشورها از این طریق تامین میشود و صنعت حمل و نقل دریایی یکی از گسترده ترین و در عین حال ارزان ترین انواع جابه جایی کالا و مسافر است. قرآن کریم می فرماید: «پروردگار شما کسی است که برایتان کشتی را در دریا به حرکت در میآورد تا با تلاش خود از فضل و رحمتش بهره برید. البته او همواره نسبت به شما مهربان است».20 نیز: «و نشانه دیگر [قدرت ما] برای آنان این است که ما ذریه شان را در کشتی گران بار، سوار کردیم و مانند آن برای ایشان، مرکوبهایی دیگر آفریدیم و اگر بخواهیم، [قادر هستیم] آنان را غرق کنیم به گونه ای که هیچ فریادرس و نجات دهنده ای برایشان نخواهد بود».21
این امکان عظیم که خدا فراهم آورده، موجب منافع بزرگ اقتصادی برای انسانهاست که صنعت عظیم دریانوردی و بیمه دریایی و اشتغال میلیونها نفر و گردش مالی گسترده ای را فراهم آورده است. بعد اقتصادی دیگر دریا، تأمین صنعت تزیین و پوشاك است: دریا، افزون بر تأمین بخشی از مواد غذایی مورد نیاز انسان، برخی از لوازم زینتی را نیز برای وی آماده می کند. قرآن در اشاره به این جنبه دریا میفرماید: «و از آن زیوری برای پوشیدنتان، استخراج میکنید»22؛ و نیز فرمود: «دو دریا را روانه کرد تا به هم برسند. میان آن دو، مانعی است که به هم در نمی آمیزند. پس كدام يك از نعمتها (نشانه ها)ی خدایتان را دروغ می انگارید؟! از آن دو، مروارید و مرجان، بیرون می آید».23
مروارید، گوهر گران بهایی است که در دل انواع صدفها در عمق دریاها به وجود می آید و هر چه بزرگتر باشد، ارزشمندتر است. مرجان نیز از جانوران زیبا و دل انگیز دریایی است که کاربرد آرایشی دارد و به جز آن، فواید پزشکی نیز دارد. همه این منافع است که خداوند از دریا برای انسانها تدارک فرموده تا با نگاهی از روی تعمّق به دریا بنگرند و متوجه او شوند که این تعمق و نگاه خود عبادت است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «نگاه کردن به سه چیز عبادت است: به صورت پدر و مادر، به قرآن، و به دریا».24
منابع:
1 بحارالانوار 103: 65
3 بقره: 22
4 واقعه: 63
5 بقره: 29
6 یس: 34
7 بحارالانوار 3: 87
8 همان 103: 65
9 وسائل الشیعه 19: 33
10همان: 34
11 همان
12 همان: 62
13 همان 13: 193
14 روم: 19
15 نحل: 14
16 بحارالانوار 91: 391
17 بحارالانوار 57: 88
18 نحل: 14
19 تارنمای شیلات ایران
20 اسراء: 66
21 یس: 41
22 نحل: 14
23 الرحمن: 19
24 بحارالانوار 10: 368